Монгол бэлгэдэл зүйн тогтолцоо, бүтэц, онцлог...

Олхонуд овогтой Сэндэнжавын Дулам

    1950 онд Баянхонгор аймгийн Баянбулаг суманд төржээ. Монгол хэл, уран зохиолын багш мэргэжилтэй. МУИС-ийн Монгол Хэл, Соёлын Сургуулийн Уран зохиолын тэнхимийн эрхлэгч, шинжлэх ухааны доктор, профессор. Монгол хэлбичиг, аман зохиол судлал, Төв Азийн шашин, соёлын талаар голчилж судалдаг.
    Тэрбээр “Монгол соёлын чуулган” 8 боть, “Дэлхийн бөө мөргөл” англи хэлээр гарсан 2 боть энциклопедийн нэг зохиогч (Santa Barbara, Denver, Oxford, 2004), “Монгол домгийн бичвэр” (Я.Вацекийн хамт, Прага, 1983, Улан-Батор, 2008),  “Монгол домог зүйн дүр” (Улаанбаатар 1989, 2009, Хөх хот, Сөүл, 2007), “Монгол бэлгэдэл зүй” 4 боть (Улаанбаатар1999-2002, 2007, Хөх хот, 2001, 2009), “Монгол аман зохиолын онол” (Улаанбаатар, 2007, Хөх хот,  2009) зэрэг номуудыг бичиж туурвижээ.
    2011 оны 5-р сарын 12-ны байдлаар  зохиогчоос 45 ном хэвлүүлсний 11  нь гадаадад, 107  эрдэм шинжилгээний өгүүлэл хэвлүүлсний 28 нь гадаадад, 123 эрдэм шинжилгээний илтгэл тавьсны  42 нь гадаадад тавьсан байна.
    2005 онд академич Б.Ринчений нэрэмжит шагнал, Ерөнхийлөгчийн зарлигаар “Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Гавьяат Зүтгэлтэн” цол хүртсэн. Орос, англи, франц, төвд хэлтэй.

                              Монгол бэлгэдэл зүйн тогтолцоо, бүтэц, онцлог
Монгол аман зохиолын олон төрөл зүйл - эртний домог, түүх домог, хууч домог, туульс, үлгэр, дом шившлэг, бэлгэ дэмбэрлийн үг, ерөөл, магтаал, оньсого таавар, ертөнцийн гурав, ардын дуу, зүйр цэцэн үгс, монгол бөө мөргөл, тэнгэр шүтлэг, тайлга тахилгын ёсон, эртний болон дундад үеийн түүх, хууль цааз, түүхэн уран зохиолын сурвалжуудаас шүүрдэн авсан жишээ түүвэр дээр үндэслэн задлан шинжилсний үр дүнд монгол  бэлгэдэл зүйн тогтолцоог тооны, өнгийн, зүг чигийн, дүрс хэлбэрийн, дохио зангааны, зүүд зөн совингийн, цагийн гэсэн долоон үндсэн ай сав болгон үзсэн бөгөөд сэдэв зүйн талаас нь ургамал амьтны, эд өлгийн бэлгэдлийг нэмбэл есөн томоохон хүрээ болно. Бэлгэдэл бол хэлний дохио тэмдгээс цааш нь хоёр дахь “мета-хэл” бүтээдгээрээ зөвхөн оюунт хүмүүнд заяасан  эрдэм чадал болно. Үр тарианы нэгэн зүйлийг “арвай” хэмээн нэрлэж буй нь анхдагч дохио мөн бол түүнээс ургуулан дөрвөн арвайгаар мал сүрэг, эд баялаг өсч үржихийг бэлгэдэж, байгаа нь дохионы дохио буюу бэлгэдэл болж, дараагийн хэлийг бүтээж байгаа хэрэг мөн.  Бид компьютер гараагүй, хэрэглээ нь нэвтрээгүй байх цагт судалгаагаа эхэлсэн болохоор хэрэгтэй жишээнүүдийг картлах аргаар судалгаагаа хийсэн бөгөөд чингээд картаа ангилахад дээрх долоон ай сав тодорч ирсэн билээ. Мөн цаашлаад нэгэн ай савын дотор ч нарийн ангилал гарч ирсээр байсан юм.


Тооны бэлгэдэл зүй

    Дээрх картуудыг ангилахдаа давтамжийн зарчмыг баримталж, соёлын олон янзын төрөл, утга зохиол, аман зохиолын бүтээлүүдэд  нэгэн ижил төстэй утга илэрхийлж,  орон зай, цаг хугацааны хувьд хэдүй алсалсан ч гэсэн аль ч монгол угсаатны соёлд олон давтагдаж буй жишээнүүдийг тодорхой зүй тогтол илэрхийлж байна хэмээн үзэж, бэлгэдлийн ай савууд болон тэдгээрийн доторхи ангиллуудыг хийсэн юм. Ингэж үзэхэд хамгийн их давтамжтай элбэг баян жишээнүүд юуны өмнө тооны бэлгэдэлд илэрч байлаа.
    Тооны бэлгэдлийн зүй тогтлыг доорхи зураг дүрс дээр буй цогцолбор болгон төсөөлж болно. Эн тэргүүнээ, нэгийн тоогоор суурилсан “эр тоо”, “арга тоо” буюу  сондгой тооны босоо тэнхлэг, хоёрын тоогоор суурилсан “эм тоо”, “билиг тоо” буюу  тэгш тооны хэвтээ тэнхлэг хоёр болгон авч үзэхэд эдгээр нь тус бүрдээ өөр өөр бэлгэдэл илэрхийлж байсан юм.  Өөрөөр хэлбэл, тэгш тоо нь манай ертөнц, нарт ертөнцийн юм үзэгдлийг голдуу тэмдэглэдэг байхад сондгой тоо нь хүмүүн бус ертөнц, нөгөө ертөнцийг тэмдэглэдэг болох нь ажиглагдсан юм. Чингэхдээ эл хоёр тэнхлэгийн төв бэлчирт нь анхны тэгш тоо (хоёр), анхны сондгой тоо (гурав) хоёрын нийлбэр - тавын тоо «цөм», «мөхлөг» мэт оршиж буйг анзаарах ёстой. «Тавын тоо» нь ертөнцийн дотоод бүтэц, эрчим хүч болдогийн утга учир нь ч эндээс тов тодорхой харагдаж  буй юм.
    Тэгш тооны хэвтээ тэнхлэгийг данд нь аваад ярьвал, оршихуйн үүсгэл, хос хослолын утга, арга билгийн бэлгэ чанар болсон хоёрын тооноос эхлэн ертөнцийн дөрвөн зүг, найман хязгаар хэмээх орон зайн тэгш хэм хэмнэлийн утгууд нь зургаа, арван хоёр хэмээх цаг хугацааны зангидмал тэмдэглэхүүнтэйгээ тоо зүйн  утгалаас болон жагсаж буй. Энэ нь бүхэлдээ бидний үрийн үрд, ургийн урагтаа аж төрөн бүхүй манай нарт ертөнц бөгөөд нүднээ ил орших. улиран хувьсах эд бодосын ертөнц бүлгээ. Онцлон хэлэхэд зургаагийн тоо нь бусад тооны адил давтамж төгөлдөр бэлгэдэл утгыг илтгэхгүй байдаг нь монголчууд зургааг (jir-γu-γa) анхнаасаа хоёр гурав юмуу гурван хоёр хэмээн үзэж байсантай нь холбоотой.
    Сондгой тооны босоо тэнхлэгийг аваад үзвэл тоо тооллын эх болсон нэгийн тоогоор суурилсан атлаа гурвын тоогоор орой болгох юм гэвэл, энэ нь монгол домог зүйн ертөнцийн гурван орныг бүтээхийн сацуугаар босоо тэнхлэгийн дээд хэсэгт (дээд мандалд) Арван гурван атаа тэнгэр, гучин гурван заргач тэнгэр, есөн их тэнгэр юмуу юмуу ерэн есөн дээд тэнгэр гэсэн бүхүй л тэнгэрийн утгыг бүтээдэг амой. Харин босоо тэнхлэгийн доорд хэсэгт долоо (гурав дөрвийн нийлбэр), далан долоогоор газар доорх ертөнц, эрлэг тамын орон, доод тивийг төсөөлж буй. Энд мөн хорин нэг, дөчин ес гэсэн үхлийн дараахь мөчлагүүдийг тэмдэглэсэн тоонууд жагсдаг. Нэгэн сонирхолтой зүйл бол арван нэгийн тоо нь  далд бэлгэдэл болж газар, газар доорхи ертөнц, тэнгэрийн далд эздийн бэлгэдэлт тоонуудыг (33, 44, 55, 77, 88, 99 г.м.) бүтээж байдаг. 
    Хоёр тэнхлэгийн утгыг төв-мөхлөгт буй таваар үржүүлбээс аравтын тоонууд (арав, зуу, мянга, түм...) хөврөн гарч энэ мөхлөгөө тойрон эргэлдэх бөгөөд энэ нь хязгаарт атлаа хязгааргүйн утгыг илэрхийлнэ. Басхүү ертөнцийн дотоод эмхлэгч хүчин (анти-энтропи) болж үзэгдэнэ. Манай өвөг дээдэс ертөнцийн энэхүү эмхлэгч хүчин болсон  аравтын тогтолцооны ачаар ертөнцийг эзэрхийлэн тохинуулсан гэдэг нь цавхийтэл сэтгэгдэнэ. Тэнхлэгийг дагалдсан тасархай зураасуудаар хавтгай дээр үзүүлж болохгүй байгаа зүг чигийн баримжааг (хойт, өмнө г.м.)  болон орчих хөдлөх боломжийг нь дүрслэхийг хичээсэн болой. Ер нь монгол хэлний «Оrčilang» хэмээх үг бол «hоrči-» (orči-) буюу «эргэх хөдлөх» гэсэн язгуураас үүссэн бөгөөд «цаг үргэлжид орчин оршигч» гэсэн шиг утгатай. Эл орчих хөдөлгөөний хувьсал өөрчлөлт нь босоо хэвтээ тэнхлэгийн аль алинд нь хамаатай болохыг үзүүлэхийг хичээлээ. Нэгэн үгээр хэлбэл, бидний дүрслэн үзүүлж буй тооны бэлгэдлийн цогцолбор нь нэг ёсондоо энэ орчлонт ертөнцийн загвар, уг үлгэр (архетип) нь юм. Соёл хүн судлалын онол ёсоор бол энэ нь нүүдэл иргэншил болон монгол хүмүүний “нууц мөн чанар” нь бөгөөд өөрсдөө ухамсарласан эсэхээс үл шалтгаалан түүний «гадаад дүр», «дотоод дүрд» нь илэрч байдаг.
    Энэхүү ертөнцийн загвар, «нууц мөн чанар» болсон уг үлгэрийг монголчууд Алтай, Хангай, Өлийн давааны орой дээрх арван гурван овооны  хэлбэр дүрсээр илэрхийлж тэмдэглэдэг. Нэгэн цэгээс дөрвөн зүгт сацарсан дүрс элбэг байхаас гадна, говийн халхчууд, өвөрлөгчдийн дунд нэг төвөөс хоёр тийш сацарсан, өөрөөр хэлбэл, хавтгай загварт ертөнц буюу хэвтээ тэнхлэгийн дүрстэй адилаар  дүрсэлж байгуулсан байх нь элбэг.  Иймд монгол тооны бэлгэдэл зүйн тогтолцооны цогцолборт дүр дүрсийг  их их уулсын оргил, давааны оройд чулуун тамгаар тамгалан мөнхжүүлсэн байдаг хийгээд түүнийг эргэх мөргөх ёслол нь орчлон ертөнцөд оршихуйн болон аж төрөхүйн утга учраа бэлгэдлийн  цогцолбороор бататган лавшруулж байгаа  аугаа санаа билээ.

Өнгийн бэлгэдэл зүй

    Байгаль, нийгэм, хүмүүний оюун санааны ертөнцөд өнгөөр тэмдэглэн дохиолж үл болох юм үзэгдэл гэж бараг үгүй бөгөөд өнгийн  бэлгэдэл зүй бол монгол язгуур соёлын дутагдаж болшгүй нэгэн эрхэмлиг мөн. Өнгөөр ертөнцийг бүтээн бүрдүүлэгч таван махбод (гал - улаан, төмөр - цагаан, ус - хар, мод -хөх, шороо - шар), таван зүгийг (өмнө - улаан, баруун - цагаан, хойт - хар, зүүн - хөх, төв - шар) тэмдэглэн бичил болон үлэмж еротөнцийн бэлгэдэл үүсгэхээс эхлээд сайн (цагаан-гэгээн), муу (хар-бараан), сайхан (гэгээн цагаан), муухай (бараан, хар) гэхчлэн ёс зүйн үнэлэмж, гоо сайхны таашаал тааламжийг ч гэсэн тэмдэглэж болдог. Таван өнгө, таван зүг, таван махбодын энэхүү цогцолбор эртний хүннүчүүдийн цэргийн жагсаалаас эхлээд монгол угсаатны бөө мөргөл, тайлга тахилгын соёл, тоглоом наадгай, идээ ундааны соёл зэрэг бүхий л салбарт түгэн дэлгэрсэн байдаг. 
    Урлаг, урлалын зүйлд цагаан гэдэг бол бүх өнгийн цогцлол, хар гэдэг бол бусад өнгийн дутмагшил болохоос бус жинхэнэ өнгө бус гэж үздэг байхад монгол өнгийн  бэлгэдэл зүйд хар, цагаан хоёр нь бэлгэдлийн утга үүсгэж, эцэг эх хоёр өнгө хэмээн үздэгээрээ ялгаатай.
    Өнгийн  бэлгэдлээр монгол домог зүйн гурван мандал хөх тэнгэр, хар (бор) газар, мөн таван өнгөт улс-хүмүүний ертөнцийг тэмдэглэж болохоос гадна, баруун (55 цагаан), зүүн (44 хар), төв дунд орших (цэгээн цэвдэг) тэнгэр нэрийг нэрлэн заах чимэг тодотгол болгож болно.
Өнгөөр ертөнц дэхиний олон зүйл угсаатан, замбативийн есөн өнгөт улс, цагаан Энэтхэг, ногоон Охин улс, хар Төвд, улаан Хятад, цагаан Гуулин улс, ухаа Васа улс, хүрэн Нохой улс, ганц хөлт Эрээн улс,  хөх Монгол улс гэхчлэн ялгахаас гадна нэгэн угсаатныг дотор нь шашин суртахуун, соёл иргэншлийн байдлаар нь Цагаан Монгол (Энэтхэг соёлын нөлөөтэй), Шар Монгол (наран шүтлэгтэй), Улаан Монгол (нанхиадын соёлын нөлөөт), Хар Монгол (бөө мөргөлт) гэхчлэн, эсвэл овог ясыг дотор нь өнгө ялган тэмдэглэдэг байна. Нийгмийн язгуур давхаргын ялгааг ч өнгөөр нь хан цагаан яст, харц хар яст гэхчлэн ялгаж болох бөгөөд шашин суртахууныг ч улааны (аг тарнийн), шарын (ламын), харын (бөөгийн), цагааны (загалмайтны), хөхийн (хятад хуушаны) гэхчлэн ялган нэрлэж болдог.
    Нэгэн суртахууны дотоодод ч гэсэн шүтдэг шүтээнээр нь цагаанаар бөөгийн онгодын сэтгэлийг, хөхөөр тэнгэрийг, ногооноор лусыг, улаанаар гал, нарыг, хараар савдаг шивдэгийг гэхчлэн дохиолон тэмдэглэдэг уламжлал буй. Түүнчлэн аливаа хийсвэр ойлголтыг ч өнгөөр илэрхийлэн хий санааны ухагдахуун бүрэлдэн төлөвшсөн байна.
    Монгол өнгийн бэлгэдэл зүйд гэгээн цагаан (гилээн) өнгө нь «нарны туяа - өдрийн гэгээ - гэрэл» гэсэн үүтгэлээс, бараан (хар) өнгө нь «сарны туяа- шөнийн харанхуй- сүүдэр» гэсэн үүтгэлээс эх сурвалжтай байгалийн шүтлэг, байгалийн гүн ухаан, ёс зүйн анхдагч үзэл төсөөллүүд байдаг.
    Монгол утга соёл аман зохиол, утга зохиолд малын зүс зүсэм нь бэлгэдэл зүйн өвөрмөц тогтолцоог үүсгэдэг бөгөөд өнгийн  бэлгэдэл зүйн дээрх анхдагч төсөөлөлтэйгөө үндэс язгуурын холбоотой гэж үзэж болно. Үүнд: мал, амьтны зүсмийн бэлгэдэл нь эн тэргүүнээ нийгмийн доторх язгуур давхаргын илэрхийлэл болдог. Тухайлбал, алтан (цагаан) яст хан ноёдын сурвалж бүхий хүний  хүлэглэдэг хүлэг нь алтан шарга(л), аранзал зээрд, халиун, хонгор, хул зэрэг гэгээн зүсмийн морьд байх юм.   Төрийн харуул хайчийн хүнд албанд зүтгэгсдийн буюу хар яст харц хүний унах хүлэг морь нь тас тэмдэггүй хар морь байдаг. «Цух (тас) хар морин Төрийн албаны хүлэг» гэхчлэн дуулдаг. Гэтэл нийгмийн доод давхаргын үгээгүү ядуу хүний морины зүсэм нь алаг зүс болохыг «Хал минь халаг, морь минь алаг» гэсэн зовлонт үглэл гэрчилж байна.
    Мал амьтны зүсэм нь ямар ажил, үйлд зорьж байгаа болон үйлс бүтэмжийн учир утгыг илэрхийлдэг. Жишээлбэл, бор зүсэм бол айраг, найр, хуримд унах морины зүсэм байх нь олонтаа. Иймд хуримлагч хоёр хосод хос борь мор бэлэглэдэг, унуулдаг ёсон буй. Гэтэл хүрэн зүсмийн морьд газрын холыг туулах шандас төгөлдөр, замын гай барцадыг хаах, сайн ёр бэлгэдэлтэй хүлгүүд гэж үздэг. Халтар, загал зүсмийн морьдыг хээрийн зэрлэг ан гөрөөсний зүс дагуу болохынх нь хувьд ан гөрөө, ав шувуунд голчлон хэрэглэдэг сонин ёс байсан байна. Ерийн үед унах морьдын зүсэм нь хээр, саарал голдуу байдаг. Бас малчин айлын хоточ нохдын зүсэм голдуу «далдыг үзэгч бэрхийг сахигч» дөрвөн нүдтэй халтар голдуу юмуу зүрх цагаан хар байдаг нь ч хээрийн амьтны зүсмээс ялгаруулахын санаа буйзаа. Мал амьтны зүсэм нь өсөх үржих, олшрохуйн бэлгэдлийг онцгой харгалзсан байдаг бөгөөд «хонь харлаж барагдана, үхэр цайж барагдана, адуу цоохортож барагдана» гэдэг мэргэн үгийн утгыг санацгаая! Мөн эцэг мал тавих малын зүсэм ерийн дурын нэгэн сонголт байдаггүй. Мөн түүнчлэн адууны хээр зүсэм, тэмээний хүрэн улаан зүсэм, ямааны хөх, цоохор зүсэм бол өсөх үржихүйн бэлгэдэлт зүсэм болно. Морь малын зүсэм нь угсаатны бүлэг, овог аймгийн ялгац тэмдэг юмуу хорио цээр (табу) байж болдог. Жишээ нь, жидийн сартуул буриадуудыг «шунхан улаан эмгэн тохдоггүй, цусан зээрд морь унадаггүй сартуул» хэмээн морийг хориотой зүсмээр нь цоллодог. Мал амьтны зүсэм бол тайх тахих зан үйлийн дутагдаж болшгүй танивар дохио, түлхүүр тэмдэг мөн бөгөөд ямар онгод, тэнгэрийг ямар зүсмийн малаар тайх тахих, онголж сэтэрлэх нь онцгой чухал учир холбогдолтой. Үүнд: Хорь буриадын бөөгийн тэнгэр тахилгын ёсыг аваад үзье.

Хорь буриад бөөгийн уламжлал дахь тайлга бүхий есөн тэнгэр нэр



Зүг чигийн бэлгэдэл зүй

    Хойно хавсаргасан Ази дахины өнгө, зүг чиг, тоо, цаг, амьтны болон махбодын (зургаан) бэлгэдлийн цогцолбор-чуулбараас ажиглан үзэхэд гэрийн доторх болон гаднах зүг чигийн хуваарь нь дөрвөн зүг, дөрвөн зовхис, найман өнгө, найман өнцөг гэсэн хорин дөрвөн хуваариас бүтэж байна. Чанх умар хулгана зүгт айл гэрийн хоймрын авдар байх бөгөөд энэ авдар дотор тэр айлын хамаг үнэт эд эрдэнэсийн зүйлс байдаг нь “эрдэнийн зүйлээр бөөлжөөд байдаг эрүү цагаан хулгана” зүг (1) учраас тэр. Хулгана (үхэр огдой) бол үүрэндээ элдэв зүйл хураан цуглуулах талаараа онцгой авьяаст амьтан тул түүгээр бас эд баялаг хурж хуримтлахыг бэлгэдэж байна. Монголын малчид нүүдэлчид орог зусаг (орог) , шар чөчүүл , хадны сээтэн , боргийн бор  зэрэг оготнын зүйлээс гадна хад чулууны хонгилд байдаг тэднээс биеэр торниун, том дугариг чихтэй, оготор сүүлтэй үхэр огдой буюу үхэр хулганыг онцгой бэлгэшээн үздэг бөгөөд хашаа хороонд үүрлэж, гэрт орж ирвэл, “үхэр олон болно”, эд баялаг арвидна гэж бэлгэшээн хэлдэг нь тэр хулгана нүхнийхээ амсарт өвс чулуунаас эхлээд элдэв зүйлийг хураадаг араншинтай нь холбоотой мэт. Бас хулгана зүгийн хоёр талд хар (24), харагчин (2) хоёр өнцөг тохиолдох учраас энэ авдрын дээр нь онгод тэнгэр, бурхан шүтээн, тэр дундаа эрт цагт хар зүгийн шүтээн Төрийн сүлд Дайчин хар тэнгэрээ (одоо цагт Бурхан бодхисадваагийн хөрөг, эцэг эхийн зураг) байршуулан тахидаг учраас гэрийнхнээс өөр хэн ч гар хүрч болдоггүй байжээ. Гэрийн гаднах зүгээр бодож үзвэл умар зүг нь өмнө өгүүлсэн ёсоор Эрлэг эзний орших зүг учраас энэ зүгээс ирэх аюулаас тухайн айл гэрийнхнийг энэ бүх онгод, сүлд, сахиус шүтээн хамгаалж, урт насны хишиг зүг болгодог ажээ. Ер нь айл гэрт аливаа хий биетэн хийсгэлэн дүртэн онгод тэнгэр залран ирэх болбол хаалга үүд голлон цэх шулуун явж, гэрийн чанх хойт хойморт очдог учраас үүд голлох, хаалга алдлах, хоймор голлон суухыг ихэд цээрлэдэг байжээ. Нэн ялангуяа, тэнгэрийн дуутай, аянга цахилгаантай үед үүд хаалга голлох нь аянганд ниргүүлэх осол омтгой хэрэг гэж үздэг. Мөн айл гэрийн хоймор арслантай авдар тавьсан байдаг нь гаднаас ирэх элдэв муу зүгийн ад хорлолыг аюулган эцэлгэх учир утгатай байдаг. Чингэхдээ эл хоёр арслан нь өөд өөдөөсөө харсан биш, хоёр тийшээ харсан байж гэмээнэ гэрийн баруун зүүн хоёр талыг тус бүрчлэн хамгаална. Харин өөд өөдөөс нь харуулан байрлуулбал, тэр айлд хэрүүл цуугиан, араа соёоны арсалдаан үл тасармуй.
    Хулгана зүгийн арын харагчин өнцгөөс арай зүүшлэн үхэр өнцөгт (3) тохиолдоход айл гэрийн даллагын хувин өлгөөтэй байхын дээр хоёр авдрын ширгүүрүү архи сархад, голдуу үнээний сүүнээс гаралтай нэрмэлийн зүйл бутантай архи сархад хатан (хар) бараан идээгээ хадгалдаг. Энэ бол гадна дотроос хаанаас нь ч нар үл орох монгол гэрийн хамгийн сэрүүхэн газар нь бөгөөд хөргөөн хадгалах зүйлс голдуу энд байдаг. Үхэр өнцгийг бас охин хүүхдийн хишиг зүг ч гэдэг. Чанх зүүн хойт зүг зовхис зогсолт (4) болон барс (5) өнцөгт гэрийн эзний суудал байх бөгөөд хуучин цагт бол эр хүний, гэрийн эзний сүлд тэнгэр байрладаг асан. Барс бол араатны ван, ертөнцийн дөрвөн хүчтэний нэг учраас энэ зүг гэрийн эзэнд их л ээлтэй ивээлтэй ажээ. Гэрийн гаднах зүг чигээр бол Хараалын эзэн Хадаргаан хар Боом тэнгэр, хэрүүлийн эзэн Хэдэр догшин тэнгэрийн орших зүг учраас хараал хэрүүлийн бузраас гэрийн эзнийг хамгаалан эр хүний сүлд тэнгэр энд байрладаг байсан гэсэн үг. Түүний доод талд  зүүн хөх (6) модон туулай (7) зүгт гэрийн эзэгтэйн суудал байдаг бөгөөд гал голомтын ам нь ч мөн энэ зүг рүү хандаж байдаг. Туулай бол нэгэн жилдээ хоёроос гурван ч удаа төрдөг, нэг төрөхдөө таваас долоон бүжин төрүүлдэг үр төлтэй амьтан  учраас тухайн айлд үр хүүхдийн хутаг заяаж, өнөр өтгөн байлгадаг хэмээн үздэг. Хуучин цагт энэ зүгт эм хүний сүлд тэнгэр буюу гэрийн эзэгтэйн сүлд тэнгэр оршдог гэдэг байжээ. Тэгээд ч яг энэ хэсэгт гэрийн эзэн эзэгтэй хоёр буюу аав ээж хоёрын унтдаг ор дэр байрладаг билээ. Барсын хүч туулайн үржил шим энд бүтэж бүрэлдэнэ гэсэн үг. Түүний доод талд хөхөгчин (8) модон өнцөгт  хөлийн авдар байрлах бөгөөд энд гэрийн эзэгтэй эм хүний инжинд ирсэн эдлэл хэрэглэл голдуухан байдаг. Түүнийг хэн ч уудалж үл болох хорио цээртэй бөгөөд хүнээс нууж нууцлах зүйлээ энд л хадгалдаг зэрэг нь эм хүний хамаг нууцсыг хаацайлан хамгаалж буй хэрэг.
    Хөлийн авдарнаас дорогш  зүүн урд луу (9) өнцөгт гэрийн тогоо шанага, сав суулга, идээ ундаа байрлах эргэнэг (эргүүл) байрлах бөгөөд луу бол зун тэнгэрт гарч, хур бороо оруулж, өвс ногоо ургуулдаг, өвөлд усанд ичиж, газар усны шим дэлгэрүүлдэг эрдэмтэй учир энэ хоёр шимийн үр боловсрол болсон идээ ундааны тавиур- эргэнэг энд байрладаг гэсэн үг. Чанх зүүн урд зүг нь оролгын зүг зовхис (10) учир хүнс идээн буяны эхлэл эндээс эхлэж байна гэсэн үг. XIII зууны үед Монгол газраар аялсан Гийом Рубрукийн тэмдэглэлд бичснээр “үүдний дэргэд, эмэгтэйн суудлын хажууд өөр нэгэн онгодын хамт үнээний дэлэнг тахиж буй” гэсэн нь зүг чигийн хувьд мөнхүү тохирч байна. Эрэгнэгийн доод талд усны ган голдуу байрладаг нь мөн зүүн урд могой (11) өнцөгт байрлаж байна. Могой бол газар лусын амьтан мөн учир гэрийн энэ хэсэгт газар, ус хоёр байх номтой. Энэ бол идээн буяны төгсгөл болж, үнс тоосоо гаргадаг зүг болдог. Хуучин цагт гэрийн гаднах энэ зүгт хайрхан лусын уяа гэгч, хадаг яндар болсон уяа байрладаг байсан тухай бид өмнө өгүүлсэн билээ. Мөн энэ зүгт гэрийн гадна талд нэлээд алс зайд тэр айлын үнс тоосоо гаргадаг газар байдаг. Дараа нь урд зүг бол гал улаан (12) зүг бөгөөд чанх урд морин (13) зүг рүү монгол гэрийн үүд харж байдаг. Монгол айл үүдээ гэр дээрээ сөхөж орхиод морь малаа харж харуулдаж байдаг тул энэ нь морь малын ээлтэй зүг бөгөөд өмнө өгүүлсэн ёсоор өмнө үүдэнд Эрхт Мөнх тэнгэр энд гэрийн гаднаас сахин ивээмүй. Чанх урд зүгийн ар өнцгийг улаагчин өнгөт өнцөг (14) гэх бөгөөд өмнөхтэй нэгэн адил утга бэлгэдэлтэй. Монголчууд урд зүг гарлагатай, хойт зүг орлоготой хэмээн үзэж байсан ба тооно болон тогоо тулгаа хойш нь хэлтийлгэн байршуулахыг хичээдэг асан. Мөн морин зүгийг голлож суух цээртэй агаад чанх урдаас мориор ирж болдоггүй, тэмээгээр бол ирж болдог, морьтой хүн танихгүй хот айлд ирэх болбол заавал алсуур тойрч баруун хойноос нь ирдэг байжээ.
    Үүд хаалганаас баруушлан баруун урд хонин (15) өнцөг залгадаг нь монголчууд дээр үеэс өвөл хаврын хахир хатуу цагт гэрийн энэ  хэсэгт хурга ишиг, муу малаа уяж хөгнөдөг байсантай уялдана. Мөн энэ хэсэгт мал ахуйн элдэв тоног хэрэгсэл хазаар ногтны цах, шондсон эмээл зэрэг байршина. Өнгийн хувьд энэ нь улаан өнгөт учир идээний зүйлээс хонь мал гаргасны дараа цээж, бөгс болгон гэрийн доторх хананы толгойноос өлгөн сэврээсэн байдаг нь улаан идээ гэдэгтэйгээ басхүү нийлэмжтэй байна. Чанх баруун урд зүг бол “эевэргүү” (16) зовхис учир аливаа зүйлст зохимжтойн дээр энэ бол монгол домог зүйн Баян цагаан тэнгэр, малын сахиус Заягач тэнгэр, эд баялагийн эзэн Бисман тэнгэрийн орших зүг учир монголчуудын гол баялаг болсон мал сүргийг арвижуулна гэсэн үг. Эсвэл бүддийн домог зүйгээс өмнөх үеийн нийт Төв Азийн домог зүйн сан хөмрөгөөс үүсэл гаралтай баатар, хамаг газар усыг эзлэгч, хүн болон мал сүргийг өсгөн үржүүлэгч, үхүүлэн хорогдуулагч дээд эзэн, насан хутгийг эрхшээгч Цаст уулын даяанч Цагаан өвгөн шүтээн баруун урд зүгт оршдог гэсэн монгол, түрэг олон угсаатны нийтийн шүтлэг мөргөл буй. Гэрийн гадна талд болохоор зочин гийчний морины уяа байрлана. Чанх баруун урд зүгийн ар өнцөг буюу бэчин (17) өнцөгөөс эхлэн хүний суудал, тэр дундаа эрэгтэй хүмүүсийн суудал эхэлнэ. Бэчин бол нэгэн зүйлийн хүний төрөлтөн учраас ийн тэмдэглэх нь зүйн хэрэг. Бэчин өнцгөөс дээшлээд баруун этгээдийн цагаан өнгөт өнцөг (18), чанх баруун тахиа (19) зүг, түүний ар өнцөг цагаагчин (20) өнгөт  өнцөгт гаднаас морилон ирсэн зочин гийчид морилон саатах ёстой газар буй. Мөн энд зочинд зориулсан ор дэвсгэр ч байрлаж байдаг. Энэ бол хуучин цагт олон түмний сүлд тэнгэр залран эл саатсан зочин гийчнийг сахин ивээдэг гэж үздэг. Мөн монголчууд онгод шүтлэгтэй байсан цагт цагаан зүгийн номхон төвшин онгодын сэтэр нь энэ талдаа байрладаг байжээ. Бас эл онгод баруун хойт зүгээс давиран ирэх дайсан хорлолоос сахин хамгаалж байдаг. Тахиа зүг нь олон зочин гийчний хуран чуулж, шуугиан шаагиан болохыг бэлгэддэг. Цагаагчин өнгөт өнцгөөс дээшлэнгүүт нохой (21) өнцөгт тохиолдох бөгөөд гэр малаа харан сахигч хоточ нохойн уяа энэ зүгт буй. Нохой эдийн буяныг сахих бэлгэдэлтэй тул эдийн буян эндээс эхэлдэг гэж үздэг нь идээн буяны эхлэл луу өнцөгтэй харалдаа тохиолдож байна. Чанх баруун хойт зүг зовхисыг мөнх тэнгэр нэрийн орших зүг учраас мөнх (22) хэмээх ажээ. Түүний ар өнцгийг гахай (23) гэдэг нь айл гэрийн бусад эд эдлэлээ хадгалах  авдар сав нь энэ зүгт байрладаг бөгөөд гахай бол газрын үндэс цуглуулдаг амьтан тул өег цатгалан аж амьдралыг бэлгэдэх ажээ. Мөн гахай өнцөгт эдийн буяны төгсгөл байдаг нь зүүн урд талын идээн буяны төгсгөл болдог могой өнцөгтэй харилцан харгалзана.
    Энэ бүхнээс дүгнэн үзвэл, монгол гэр болон тэнд төвхнөж буй хүмүүний аж төрөл гэдэг бол үлэмж ертөнцийн дундах бичил ертөнц мөн бөгөөд үлэмж ертөнцөөс элчлэн ирэх элдэв сайн муу зүгийн хүчнийг эерэг сөрөг олон хүчин үүтгэлээр зохистой хариулж, зохирол дуурьсал төгөлдөр оршдог оршихуй юм байна. Энэхүү зохирол дуурьсал нь аль нэгэн зүг, зовхис, өнцөг газраа хэлтийвээс тэнд зохисгүй явдал, өвчин зовлон, хэрүүл зодоон, маргаан тэмцээн, улмаар үхэл мөхөл нүүрлэж байдаг юм санжээ. Энэ бүхнийг дүрсийн бэлгэдлээр илэрхийлбэл өлзий хээ болж, өнгө, тоо, цаг хугацаа, орон зай, зүг зовхисыг хамтатгасан бэлгэдлийн цогцолбор чуулбар болно.




Дүрсийн бэлгэдэл зүй

    Бүтэх аргын хувьд бүх дүрс нэг л “нүднээс” (цэгээс) үүссэн бөгөөд түүний дундахь «цэцгийнээс» (онгин тамга) юмуу “нүдийг” (цэгийг) олшруулан завсартай, завсаргүй зэрэгцүүлснээс “гоо зураас” (шулуун шугам), “матигар зураас” (нуман шугам) тэргүүтэн үүсдэг байна. Чухам энэхүү гагц “нүднээс” л дүрсийн бэлгэдэл утга нь эхэлж байна. Монголчуудын дүрсийн бэлгэдлийн арвин их сан хөмрөг бол малын им, тамга мөн бөгөөд эрт дээр цагт овог аймгийн бэлгэ тэмдэг, өмч хөрөнгийн таних тэмдэг болж, олон шинэ овог үүсч салбарлахын хэрээр улам нэмэр сэмэртэй болж даамжран хөгжсөн байна. Энэ нь бас эртний хүн[нү] болон рун (эсгэмэл) үсгийн эх загвар болж дүрсэлгээ, утга нь давхцах тохиолдол ч байна. Мөн монгол угсаатны дундаас олдсон хадны сүг зураг, амьтны загварт урлаг, хээ угалз тэргүүтэн нь ертөнц хийгээд аж амьдралын баялаг олон талыг харуулсан бэлгэдлийн ертөнц болж, дүрслэх урлаг, оюун санааны амьдралд гүнээ нэвтэрсэн байна.
    Тойрог, дөрвөлжин, гурвалжин дүрсний үй олон хувилбар нь тус бүрдээ ахуйн хэрэглээний болон ертөнцийн бодот болон бодот бус үзэгдлийг тэмдэглэх, бэлгэдэх хязгааргүй боломжийг бүрдүүлж өгдөг байна. Ганцхан баримт жишээ дурдахад л үзүүр нь дорогш хандсан гурвалжин дүрс буюу “чойнжүн”, “дормон” тамга нь үлгэр домогт гардаг «жаран алд жандмана там»-аас эхлээд зан үйлд хэрэглэдэг наян нэгэн алхмын цаадах «гурвалжин хар нүх», бөө мөргөлийн «хар тэнгэрийн язгуур», эсвэл хортон дайснаа эцэлгэн дарагч «сум» гэхчлэн олон утга бэлгэдэлтэй байна. Ийм учраас нэг дүрс ч гэсэн утга соёлын салбар болгоноор хэд хэдэн давхар утга, бэлгэдэлтэй байхыг үгүйсгэх аргагүй.
    Бас баруун монголчуудын дунд тамганы дүрс бол хошууны нутаг дэвсгэрийн дүрсийг дуурайлгасан тэмдэг гэж үздэг өөр нэгэн ёс байсаар байна. Тухайлбал, хөндлөн жинстэй олом тамгыг  баядын нутаг дөрвөлжин дүрстэй бөгөөд Хангай, Говь болж хоёр хуваагддагийг дүрсэлсэн, харин хажуугаас гарсан жижиг бөөрөнхий нь Тэсийн наад талаар нутагладаг Арынхны нутгийг дүрсэлсэн юм хэмээн баяд ястан одоогийн нутагтаа нүүж суурьшсан түүхтэй холбон тайлбарладаг байна. Чингэхдээ олом тамганы  ааг  болгон бэлгэдэл утгатай байдгийг голоор дээш гарсан аагийг толгой буюу “толгой харвал” гэх бөгөөд тамганы босоо чиг гэсэн үг. Хажуугаас гарсан ааг нь урдах чиг бөгөөд малын буруу гуян дээр голдуу дарах боловч зөв гуян дээр дарах болбол заавал урд аагийг нь малынхаа толгой руу харуулж дарна. Хойш нь харуулбал (хоор халиалгавал) малын хушуу хойш эргэж, малын буян барагдаад сүр сүнс нь зайлж буурна гэж үздэг. Аагийг заавал өмнө тийш харуулдаг (өмээр халиалгадаг) нь малынхаа сүр сүлдийг хадгалж байна гэсэн үг. Энэ бол тамганы жижиг дүрс болгон утга учиртай бэлгэдэлтэй байдгийг харуулж байна.
    Хээ угалзын бэлгэдэл бол үндсэн дүрсүүдээс үүссэн болон сансар, байгаль, аж амьдрал дахь дүрсүүдийн уран сайхан хураамж мөн бөгөөд анхан цагтаа утга бэлгэдэл нь голлох үүрэгтэй байсан боловч яваандаа аж хавсарга шинжтэй болсон байна. Хээ угалзын бэлгэдэл бол уг чимэглэж буй зүйлийнхээ гоо сайхны илэрхийлэл төдий бус орон цагийн болон бусад хийсвэр утгыг илэрхийлэх дохио тэмдэг (түмэн насан хээ, өлзий хээ, алхан хээ г.м.) мөн. Энэ нь зарим тохиолдолд орчлон ертөнцийн аливаа бодот болон хий биетэн хийсгэлэн дүртнийг урин дуудах (бөөгийн өмсгөлийн могойн багсармал), аюулган зайлуулах (авдрын нүүрэн дэх хос арслан), эсвэл тэдний хүчин чадлыг шингээн бататгах (бөхийн далбаан дээрх барсын дүрс) утгатай байдаг.
    Ер нь монгол угсаатан өөрсдийн болон бусад соёл иргэншлийн ололтыг хураангуй дүрс тэмдэг болгон хойч үедээ уламжлуулдаг арга замтай болох нь судалгаанаас харагдлаа. Эртний малтмал нүхэн гэр болох “erűke” сууцны анхны загварыг босоо, шовх дөрвөлжин тамганы (ромбо)   дүрсээр уламжлуулах юмуу монгол цэргийн хүнс үтэр зуур бэлддэг нүүдлийн газар зуухыг давхар туухай тамганы (загалмай)   дүрсээр уламжлуулсан нь судалгаанаас харагдаж байна.

 Дохио зангааны бэлгэдэл зүй

    Дохио зангааны бэлгэдэл бол бие эрхтний болон бусад эд өлгийн оролцоотой ямар нэгэн утга санаа, сэтгэлийн хөдөлгөөн, аяг байдлыг илтгэхийг хэлнэ. Дохио зангаагаар тэнгэр онгод, ихэс дээдсийг хүндлэн  дээдлэх, ёслох, гэмтэн зэмтнийг гэсгээн шийтгэх, хүн амьтныг хайрлах, элбэрэн энхрийлэх, эсвэл өдөөн хоргоох, хүчин чадал, сүр жавхланг доройтуулах, бие сэтгэлийн цэнгэлд урин дуудах, мал амьтны хэлийг дохиолох, хүмүүний сэтгэл бодлыг илэрхийлэх, ид шидийг бүтээх («үхснийг амилуулах» г.м.) эд баялгийг даллах, урин хилин, хорсол занал илтгэх гэхчлэн олон зүйлийн утга бэлгэдэлтэй.
    Дохио зангааны бэлгэдлийн утга, мөн чанарыг аливаа ёс заншил, зан үйлийн үед бүрэн төгс олж ажиглаж болох бөгөөд энэ нь бэлгэдлийн цогцолбор чуулбарын шинжтэй байдаг. Тухайлбал, бөөгийн зан үйлээс үүнийг тодорхой мэдэж болно. Дохио зангаа гэдэг бол ажил үйл, аж хэрэглээний утгаасаа гадна ёслол хүндлэл, бэлгэдлийн утгыг дангаар нь буюу давхар тээж явдаг билээ. Хамгийн энгийн зүйлээс ч дохио зангааны бэлгэдэл үүсч эхэлж болдог. Тухайлбал, аливаа сав суулгыг «гарган тавих» (сэнжийг хоймор өөд амсрыг үүд рүү харуулан тавих), «оруулан тавих» (сэнжийг үүд рүү, амсрыг хоймор өөд харуулах) хоёр нь уул айлдаа гарз гаргах, олз оруулахын бэлгэ ёр болох жишээтэй. Иймд монголчуудын язгуур үзэл төсөөллөөр бол учир утгагүй дохио зангаа, намба намжир гэж огтоос байдаггүй бөгөөд гагцхүү утга учрыг үл мэдэх, үл ойшоох гэж л байдаг. Иймд дан бие эрхтний дохио зангаанаас гадна аливаа мал амьтан, эд өлгийн зүйлтэй харьцах харьцаанаас бүхэл бүтэн дохио зангааны цогцолбор үүсч болно. Монголчуудын хувьд малтай уялдсан монгол гэртэй холбогдсон үй олон дохио зангааны цогцолбор бий. Тухайлбал, жороолдог хонь бол “мянга түм, мянга түм” гэсэн хэмнэлээр жороолж, сүргээ өсгөж байдаг бол жороо ямаа бол “хувхай таяг хувхай таяг” гэсэн хэмнэлээр явдаг тул мал сүрэг барагддаг гэж хэлдэг нь үүний нэгэн тодорхой жишээ юм.  Мөн монгол гэртэй холбогдсон олон дохио зангаа, түүний бэлгэдэл бий. Урьдын цагт усны шувуу ирээгүй байхад гэрийн эсгий үүдийг гэр дээр тавьж, үүд сөхөхийг нэн цээрлэж, «тэнгэр задраана (зудраана)» хэмээн үздэг байсан үүний нэгэн жишээ болно.
    Монгол олон ястны бүжгийн хөдөлгөөн, дохио зангаа нь бас бэлгэдлийн цогцолбор чуулбарын шинжтэй. Монгол бүжгийн эх үүсэл бол дуу, хөгжим, дүрслэх чимэглэх урлаг, бүжиг хөдөлгөөний нийлэг байдлыг агуулсан эртний нийлэг зан үйл юм. Ер нь эртний энэхүү зан үйлийг монгол хэлээр голдуу “наадан”  хэмээн нэрлэдэг бөгөөд хожим “бүжиг наадан” гэсэн хоршоо үг болжээ. Энэхүү “наадан” бол голдуу үдэш оройн цагаар түүдэг гал тойрон, эсвэл саглагар мод тойрон гар гараасаа барилцан дэвсэн бүжиглэдэг хам олны бүжиг наадан бөгөөд эхлэгчээс ямар нэгэн айзамт үгсийг (утга ойлгомжгүй байх нь элбэг) онц чангаар дуудан эхлэснээр бусад нь даган түрж, хөл дэвсэн, гар сажин олноороо бүжиглэдэг байжээ. Эл хам олны дундаас онгод урмастаа эзлэгдсэн хэн нэг нь түрэн гарч ирээд олны дунд гагцаар гоцолж, бусад нь дэврээн дэмждэг байсан зэргээс ганцаарчилсан бүжиг гарсан байж болох юм. Баруун Монголын биелгээг малаа хотлуулчихаад, сарны гэрэлд харуй бүрийгээр гэрийн зүүн хаяаны (багсын) туургыг сөхчихөөд, наагуур нь цагаан даавуу татаад цаад биед нь биелгээч (бийч) биелж, наад талд гэр дотор икэлч иклээ татаж байдаг аж. Сарны гэрэлд цагаан даавуун дээр биелгээчийн (бийчийн) сүүдэр тусахад багш нь хэрхэн яаж хөдлөхийг заадаг байсан аж.  Эмэгтэй хүн биелэхэд гэрийн зүүн хаяа (багс) сөхдөг, эрэгтэй хүн биелэхэд баруун (багс) сөхдөг нь цөм бэлгэдлийн утга учиртай юм. Баядууд аз жаргал, сайн сайхнаа хүсэн ерөөж залбирч биелэх нь элбэг бөгөөд дээш доош нь залбирах юмуу толгойгоо хоёр тийшээ ээлжлэн дохиж залбирч биелэж байгаа нь “муу юм цаашаа, сайн юм наашаа” гэсэн бэлгэдэл утгыг илэрхийлдэг бол хавсран залбирсан гараа урагш сунган арагш татан биелбэл хур бороо дуудан биелж байгаа хэрэг юм байна. Баяд, дөрвөдийн “Мөргөл биелгээ”, хотонгийн “Такмоо”, “Аяс”, захчины “Сацал” зэрэг мөргөлийн чанартай биелгээ   нь уул ус, хангай дэлхийгээ тахиж буйг, хормойгоо дэвсэж, дөрвөн тал, найман зовхистоо мөргөж, сацал өргөж буйг бэлгэдэн дүрслэж биелэдэг учиртай болно. 
   
Зүүдний бэлгэдэл зүй

    Монгол аман зохиолын олон төрөл зүйлс: эртний домог, баатарлаг туульс, үлгэр, зүйр цэцэн үг, дом шившлэг, ертөнцийн гуравт болон бусад аман уламжлал, монгол бөө мөргөл, тайлга тахилгын соёл, түүх, уран зохиолын дурсгал дахь зүүдний бэлгэдлийг судлан үзэхэд дараахь дүгнэлтийг хийж болмоор байна.
    1. Дээрх бүх аман болон бичгийн дурсгалд ертөнц, хүмүүний тухай нэгдмэл нэгэн үзэл төсөөлөл, сэтгэлгээний ижил төрлийн арга барил нэвт оршиж байна хэмээн хэлэх бололцоотой бөгөөд бие биеэ нөхвөрлөн нэгэн тогтолцоог үүсгэж байна.
    2. Зүүдийг үзэх хэд хэдэн зүйлийн сонин үзэл төсөөлөл байгаагаас дурдвал:  а) зүүд бол учир зүйт ухаан бодлын нэгэн адил хүний оюун санааны салгаж болшгүй нөгөө тал нь юм гэх үзэл; б) зүүд бол энгүүн “хар тэргүүт хүний” ухан тайлж үл чадах өдөр тутмын аж амьдралын бодот байдлаас ч илүү үнэн бодот байдал, үнэний мөн чанар нь юм гэх үзэл (амьдрал бол түүний дэргэд хуурмаг зүйл гэх);  в) зүүд бол сэцэн мэргэн хүмүүсийн тайлан тайлбаpлаж, үнэнийг болон ирээдүйг угтан харж болох ёр бэлгэ, бэлгэдлийн цогцолбор юм гэх үзэл; г) зүүд бол дээд тэнгэрийн болон өвөг дээдсийн сүнс, онгодтой, нөгөө ертөнцтэй хэлхээ холбоо барьж буй хэлмэр дохио юм гэх үзэл тус тус байгаа болно.
    3. Зүүд, түүний тайлал-тайлбар нь угтаа монгол домог зүй, бөө мөргөлийн үндсэн үзэл, ойлголт, тогтсон үлгэрээс уг эши аван  тайлбарлаж байдаг монгол утга соёлын гайхамшигт сан хөмрөг, өв уламжлал, өөрийн гэсэн зүй жамтай үзэгдэл бөгөөд зүүд тайлаач нь зүүдлэгч этгээдийн зүрх сэтгэлд ойр зөн мэдрэмжийн холбоотой юмуу, эртний их өв соёлыг эзэмдэгч, эсвэл тэр бүхнийг агуулан шингээсэн “мэргэн судар”, бүр эрт цагтаа хүмүүн байгалийн хүйн холбоог мэдүүлэн заагч тэнгэр, газрын ёр бэлгэс байжээ.
    4. Зүүдний тэмдэглэгдэхүүн болон зүүд тайллын тэмдэглэхүүн нь хамтдаа уран яруу зохиолын өгүүлэгдэхүүн-зохиомжийн зангилаа, зохиолын утгын салшгүй бүтвэр махбод, түүний өвөрмөц учир зүйн илэрхийлэл, аливаа зөрчил будлиантай зүйлийг эерүүлэн тайлах, бэлгэдэн дүрслэх, итгүүлэн үнэмшүүлэх, хурцатган тодруулах, егөөдөн ёрлох, адилтгах, зүйрлэх, төлөөлүүлэх арга хэрэглүүр болно.
    5. Нэгэн зүйл зүүдний ёр бэлгийг нийгмийн язгуур давхарга, хүмүүний аж амьдралын нөхцөл байдлаас үүдэн ерөнхийдөө төстэй боловч олон зүйл ялгамжаатай тайлан тайлбарлаж болдог бөгөөд үүнээс сонин сэвүүн мэдлэг хүртэж болно.
    6. Зүүдний тэмдэглэгдэхүүн нь дотроо бас нэгэн төрлийн доторх олон зүйлийг ихээс бага руу нь нарийсган өгүүлэх өөрийн гэсэн зохиомж бүтэцтэй байдаг. Тухайлбал, усны тухайт зүүд байлаа гэхэд их далайгаас эхлээд мөрөн, гол, горхи, бүр худгийн ус, онгоцтой ус гэхчлэн ихээс бага руу алгуур аажим шилжиж, бас ерөнхий утгаа хадгалан өвөрмөц тусгай утгаа илэрхийлж байдаг.
    7. Зүүд бол оруулж, гаргаж болдог өөрийн гэсэн манах, сувих аргатай, муу ёр шорыг хариулах хариулга, засалтай, нэгэн үгээр хэлбэл, залж жолоодож болох зүйл хэмээн үздэг.
    8. Зүүдний цаг (харуй бүрийн, шөнө дундын, үүр шөнийн) гэж байх бөгөөд мэргэн мэдлийн хувьдаа өөр хоорондоо ялгаатай гэж үздэг.
    9. Сайн, муу зүүдний эзэн гэж буй хэмээн төсөөлдөг бөгөөд тэр нь ихэнхдээ жигүүртэн шувуун дүртэнгүүд, тэр дундаа сайн зүүдний эзэд нь хүчирхэг, сайн ёр бэлгэ төгөлдөр шувуун дүртэн, муу зүүдний эзэд нь өчүүхэн дорой болон муу ёр бэлгэт шувууд, ад чөтгөрийн (муу элиэ г.м.) дүрээр ирдэг гэхчлэн сэтгэдэг.

Зөн совингийн бэлгэдэл зүй

    Унтах нойрсох цагаас гадуур, сэрүүн ахуй үед байгаль ертөнцийн угаас тогтсон шинж бэлгэ болон хувирал өөрчлөлт, амьтан, хүмүүний төрөлх заяамал шинж болон элдэв аяг араншин, үйл хөдлөлөөр нийгэм, соёл иргэншлийн хийгээд хүмүүний хувь заяаны ирээдүйн сайн муу учралыг бэлгэдэх нь зөн совингийн бэлгэдэл болно. Иймд энэ нь ёр бэлгэ, элдэв цээрийн зүйлсийг хамтад нь багтаасан өргөн дэлгэр утга агуулга илэрхийлж байна. Байгалийн үзэгдлийг өөрсдийн үзэл төсөөллөөр хувирган зөн совин болгодог нь хүмүүний нэгэн мөн чанар билээ. Эндээс зөн совин бол хүмүүн байгалийн хүйн холбооны түлхүүр, танивар дохио нь байдаг гэж хэлж болно. Зөн совин урьдаас сэрэгдэж мэдэгдэлгүй гэнэт илэрдэг хийгээд хүмүүн өөрөө тогтоон хэвшүүлдэг хоёр зүйл ялгаа бий. Тооноор шувуун сүүдэр тусвал хэний ч урьдаас мэдэж хүлээгээгүй учрал тохиол байдаг бол шувууны өндгөнд хүн сүүдрээ тусгахгүй байх  нь түүний өөрийн ухамсарлан тогтоосноос (цээр ёсноос) үүдэх үр дагаврыг бэлгэддэг. Энэ нь санамсаргүй болон зайлшгүйн харьцаан дээр үүссэн хос талтай үзэгдэл юм. Өөрөөр хэлбэл, байгалиас үүтгэлтэй нь санамсаргүйн, хүнээс үүтгэлтэй нь зайлшгүйн хамаадалтай гэсэн үг. Иймд цээр ёс бол зөн совинг үүсгэн бүтээж болдог бол зөн совингоос цээр ёс үүсч болно. Аян замд үнэг зам хөндлөн гарах нь санамсаргүй тохиол хийгээд түүнийг заавал намнах нь зайлшгүй үйлдэх цээр ёс болно. Зөн совингийн бэлгэдэл бол хүмүүн өөрийн таван мэдрэхүйгээр барин хүртэж үл чадах ертөнцтэй “зургаа дахь мэдрэхүйгээр” харьцах, зохицох гэсэн оролдлого юм. Иймд энэ нь үй олон ёр бэлгэ, зөн бэлгэдлийн тэмдэг дохионоос бүрдсэн өвөрмөц нэгэн хэл хэлмэр бөгөөд түүгээр дамжуулж, хоёр ондоо ертөнц хэл барьж, холбоо тогтоож байна хэмээн өвөрмөцөөр сэтгэх маяг болно. Монгол утга соёлд, тэр дундаа туульст ийм зөнч совинч баатрууд нь ямагт хатад, дагинас, “шинжээч цагаан хүүхнүүд” байдаг нь эмэгтэй хүний уран нарийлаг мэдрэмжийг товойлгон хүншүүлж дүрсэлсэн хэрэг. Тэр дундаа эхийн зөн совин, хүүхдийн зөн совинг бүхнээс онцгойлон үзэх ёс бий болжээ. Нөгөөтэйгүүр, монголчуудын тэнгэр, онгодын шүтлэг, нөгөө ертөнцийнхөнтэй хэл ул барих, удам угсаа, гал голомтоо хамгаалах, орон зай, цаг хугацааны дунд тэсч үлдэх, хүний хамгийн нууцлаг, эмзэг цэвэр аглагийг илэрхийлэгч нь зөн совин, түүний бэлгэдэл болно.
    Зөн совингийн бэлгэдэл бол монгол утга соёлын эрхэм нандин, гайхамшигт өв бөгөөд хүмүүний мөн чанарыг шинжин судлах, далдлаг нууцлаг бүхнийг уудлан гаргах эх сурвалж мөн. Зөн совингийн бэлгэдэлд учрыг үл ухаарах зүйл гэж байж болохоос биш, утга учиргүй зүйл гэж байдаггүй.

Цагийн бэлгэдэл зүй

    Монгол угсаатаны цаг хугацааны их, бага янз бүрийн мөчлөг, хугацал болгоныг учиргүй биш учиртай болгон түүнийгээ утга соёлын олон салбарт шингээн уусгаж, зүйл зүйлийн аргаар илэрхийлж ирсэн байна. Эдгээрээс, хамгийн давтамж төгөлдөр илэрхийлсний нэг нь үлгэр, домог, туульсын эхэнд гардаг “домгийн цаг” болно. Энэ цаг “тэг хэлбэрт” далд байхаас эхлээд “эрт урьдын нэгэн цагт” хэмээх ерийн товч хэлбэр, “эрт урьд л экэн түрүүн сэрүүн дээр үед” хэмээх (урианхай туулийн) “төр төвхнөх цаг” буюу соёл суртал, зан заншил үүссэн цаг, тогтоон томъёолохуйяа бэрх алс эрт цаг болох “элэр баларын үе”, хүн амьтан мөнх насыг насалж байсан “энх мөнхийн үе”, тэр цагт аж төрж агсан хүмүүсийн үе буюу “элэнц хуланцын үе” гэхчлэн олон зүйлийн хувирал хувилбартай билээ. Эдгээрээс хамгийн төгс дэлгэр цаг нь ертөнцийн үүсэл туурвилын цаг буюу анхны юм үзэгдлийн багаас ихэсч, жижгээс томссон цаг, эмхгүйгээс эмхтэйд шилжсэн цаг, бас ертөнцийн төгсгөлийн цаг зэрэг болно.
    Нэгэн өдрийн доторх цагийн хугацлыг аваад үзвэл үлгэр, домог, туулийн баатруудын зовлонгоос хагацах, хагацуулах, нэрвэгдэхийн учрыг мэдүүлдэг, эсвэл үүрд дахин уулзахгүйгээр заагладаг “Үүр шөнийн хагацал”, шинэ сониныг өрсөн олж эзэмдэх, шинэ сонин зүйлтэй учран золгох “Наран ургахын урьд цаг”, аж  амьдрал хувь заяаны нэгэн шинэ эргэл хөрвөл гарах, шинэ ирээдүй эхлэх цаг буюу нарны гэрлээр гэрч хийж, өрсөлдөн тулалдах “наран мандах цаг”, өдрийн алив нэг шинэ сонин хэрэг эхлэх, өрнөх цаг буюу “Өглөөний нар дээр хөөрөх цаг”, үлгэр туульсын баатдын аян явдалдаа мордох, буух, товлох цаг буюу “Гал үдийн цаг”, хорчин торгуудын хишигт орох цаг буюу “Үд хэлбийх цаг”, хэвтүүл хишигт орох цаг буюу “Наран шингэхийн урьд цаг”, элдэв хий биетэн, хийсгэлэн дүртний хөдлөх, хөрвөх, гүйх, дамжих, ирэх буух цаг буюу “Үдшийн харуй бүрийн цаг”, дайн дайсан, элдэв адбишийн хүчин нөхцөн хорлох цаг буюу “Шөнө дүлийн цаг” зэрэг болно. Эдгээрийн завсархи цагуудыг тодорхой мэдээлэл үгүйн учир таамгаар ярих боломжгүй юм.
    Мөн монголчуудын өдрийн үйлээ зохион эмхэлж ирсэн зун, намар, өвөл, хаврын “Гэрийн наран цаг”, хот хүрээний шөнийн амьдралыг дохиолох “Таван жингийн цаг” гэж байна. Өдрийн бэлгэдлийн хувьд эртний болон дундад үеийн монголчуудын алсын аян дайн, их үйл хэргийг эхлэн үүсгэдэг, их ёсны хурим найрыг дэглэдэг “зуны тэргүүн сарын арван зургааны улаан тэргэл өдөр” онцгой бэлгэ дэмбэрэлт өдөр байдаг. Түүнчлэн сар мичдийн сүүлийн тохиолго болж, мичид жилийх, “тэнгэрийн үүд онгойх” зуны эхэн сарын шинийн гуравны өдөр гэж бий. Газар газрын сүлд тахилгын уламжлалаас үзэхэд сар бүрийн хуучдын зааг болох арван дөрвөн, тавны өдрүүд бол эзэн дээдсийн хар, цагаан сүлд тугийг тахих тайх өдрүүд байна. Түүнчлэн эзэн дээдсийн хууль цаазаар тогтоосон хаврын цагаан сүргийн хурим, зуны нуурын (уурын) хурим, намрын ногт сэргийн хурим, өвлийн тасам талбих хурим зэрэг “дөрвөн цагийн их хурим” бол монгол төр ёсны ауга их бэлгэдэлт өдрүүд болно.
    Сарын бэлгэдлийн хувьд эртний  монгол, түрэгчүүдийн “өвлийн зааг” хэмээн нэрлэдэг “Аргал сар” буюу “Хуц сар”, хожмоо жилийн эхэн болгосон “Бар сар” буюу “Цагаан сар” нь монгол угсаатны хувьд хамгаас бэлгэдэл төгөлдөр сарууд болно. Өнөөгийн бидний ёслон тэмдэглэж байгаа битүү хоол идэж, шүүс идээ голдуухан зооглодог битүүлгийн ёслол маань эртний ангуучин гөрөөчний махан тайлга хийж, хүн бүрт хувь хишиг хүртээдэг “Хувь сарын” баярын үлдэл, маргааш нь цагаалгаар голлон ёсолж, цагаан сар хийдэг нь түүний залгамжаагаар гарсан “Сүүн сарын” уламжлал байж болох юм. Жилийн бэлгэдлийн хувьд бүх монголчуудын дайн дайснаа ялгуухын бэлгэ тэмдэг болсон хараа ихт сүлдийн догшуулгын их тайлга болдог Луу жил хамгаас эрхэмд явж иржээ.
    Эцэст нь дүгнэн үзэх юм бол монгол угсаатны соёл нь орон зай, цаг хугацааны алслалаас үл хамааран, эд өлгийн болон оюуны соёлын олон төрөл зүйлээс үл шалтгаалан оршдог үлэмж давтамж төгөлдөр нэгэн жам хуультай бөгөөд анх буй болсон цагаасаа эхлэн өдгөө хүртэл тогтвортой явж ирсэн байна. Монголчуудын хувьд бэлгэдэл гэдэг бол орчлонд зэрэгцэн оршиж буй бидний нүдэнд үзэгдэх, үл үзэгдэх, таньж мэдсэн болон мэдээгүй бүх ертөнцийг холбон дохиолж, нэвтрэлцүүлж, оршихуйн болон эвдрэхүйн жам хуулийг таниулж байдаг гагц хэл нь юм байна.

НОМ ЗҮЙ

    1. Дулам С. Монгол бэлгэдэл зүй. I дэвтэр: Тооны бэлгэдэл зүй. Улаанбаатар, 1999, 210 т.х.
    2. Дулам С. Монгол бэлгэдэл зүй. I боть: Тооны бэлгэдэл зүй.  “Монгол соёлын чуулган” VIII боть, Улаанбаатар, 2007, 294 т.х.
    3. Дулам С. Монгол бэлгэдэл зүй. II дэвтэр: Өнгийн бэлгэдэл зүй, зүг чигийн бэлгэдэл зүй. Улаанбаатар, 2000, 217 т.х.
    4. Дулам С. Монгол бэлгэдэл зүй. II боть: Өнгийн бэлгэдэл зүй, зүг чигийн бэлгэдэл зүй. “Монгол соёлын чуулган” IX боть, Улаанбаатар, 2007, 316 т.х.
    5. Дулам С. Монгол бэлгэдэл зүй. III дэвтэр: Дүрсийн бэлгэдэл зүй, дохио зангааны бэлгэдэл зүй. Улаанбаатар, 2001, 222 т.х.
    6. Дулам С. Монгол бэлгэдэл зүй. III боть: Дүрсийн бэлгэдэл зүй, дохио зангааны бэлгэдэл зүй. “Монгол соёлын чуулган” X боть,  Улаанбаатар, 2007, 280 т.х.   
    7. Дулам С. Монгол бэлгэдэл зүй. IV дэвтэр: Зүүд, зөн совингийн бэлгэдэл зүй, Цагийн бэлгэдэл зүй. Улаанбаатар, 2002, 300 т.х.
    8. Дулам С. Монгол бэлгэдэл зүй. IV боть: Зүүд, зөн совингийн бэлгэдэл зүй, цагийн бэлгэдэл зүй. Улаанбаатар, 2007, 223 т.х